|
24.09.16 | #1 |
Tekke (tasavvuf) edebiyatı nazım biçimleri
Tekke (tasavvuf) edebiyatı nazım biçimleriİLAHİ: *Dini-tasavvufi Türk şiiri nazım şeklidir. *İlahi’nin kelime anlamı "Allah'a mahsus, Allah'a ait" demektir. *Allah’ı övmek ve ona yalvarmak için yazılan şiirlerdir. *Allah sevgisiyle, insan sevgisini bütünleştiren içten şiirlerdir. *Özel bir ezgiyle okunur. *Hecenin 7’li, 8’li, 11’li kalıbıyla söylenir. *Dörtlüklerden oluşur. Dörtlük sayısı 3 ila 7 arasında değişir. *Genelde koşma gibi (abab cccb dddb) kafiyelenir. *Son dörtlükte şairin adı veya mahlası geçer. *Bazı tekke şairlerinin aruz vezniyle de ilahiler kaleme aldıkları görülür. *İlahi nazım şeklinin öncüsü Yunus Emre'dir. *Divan edebiyatındaki “Tevhid” ve “Münacaat”lara benzer. *İlahiler tarikatlara göre değişik isimler alır. Mevlevilerde “ayin”, Bektaşilerde “nefes”, Alevilerde “deme(deyiş)”, Gülşeniler'de “tapuğ”, Halvetiler'de “durak”, diğer tarikatlarda “cumhur” gibi isimlerle adlandırılırlar. İlahi Örneği: Aşkın aldı benden beni Bana seni gerek seni Ben yanarım dün ü günü Bana seni gerek seni Ne varlığa sevinirim Ne yokluğa yerinirim Aşkın ile avunurum Bana seni gerek seni (Yunus Emre) 2-NEFES: *Bektaşi şairlerinin söyledikleri şiirlere denir. *Tasavvuftaki Vahdet-i Vücud düşüncesi anlatılır. *Alevi-Bektaşi ilkeleri, tarikat kuralları dile getirilir. *Hz. Muhammed ve Hz. Ali için övgüler de söylenebilir. *Bektaşîler bu şiirlere, Cenab-ı Hakk'ın ilhamı ile söylendiğine inandıkları için "nefes" adını verirler. Alevî şairlerin söylediği ilâhilere ise "deme" denir. *Dili sade bir Türkçe olan nefesler biçim olarak koşmaya benzer. *Genelde koşma gibi (abab cccb dddb) kafiyelenir. *Nazım birimi dörtlüktür. Dörtlük sayısı 3 ila 8 arasında değişir. Daha fazla da olabilir. *Genelde hece ölçüsüyle yazılır. (7, 8, 11′li kalıpları) Aruz ölçüsüyle yazılan nefesler de vardır. *Nefeslerde, kalenderâne ve alaycı bir üslup dikkati çeker. *Duygu ve düşünceleri nükteli bir şekilde ve zarafet ölçüleri içinde söylemek nefesin en belirgin özelliğidir. *Yunus Emre, Eşrefoğlu Rumi, Hatayi, Pir Sultan Abdal nefes türünde eserler vermiştir. Nefes Örneği: Eğer ekilir de bostan olursam Şu halkın diline destan olursam Kara toprak senden üstün olursam Bu yıl bu yayladan Şâh'a gidelim Bir bölük turnaya sökün dediler Yürekteki derdi dökün dediler Yayladan öteki yakın dediler Bu yıl bu yayladan Şâh'a gidelim (Pir Sultan Abdal) 3-NUTUK: *Pirlerin ve mürşitlerin, tarikata yeni giren dervişlere tarikat derecelerini ve tarikat adabını öğretmek için söyledikleri şiirlerdir. *Daha çok Bektaşi tarikatında söylenir. *Türün en önemli temsilcisi Kaygusuz Abdal'dır. *Şekil yönüyle koşmaya benzer. Nutuk Örneği: Evvel tevhid sürer mürşid dilinden Erişir canına fazlı Huda'nın Kurtulursun emarenin elinden Erişir canına fazl-ı Huda'nın İkincide verir lafzatu'llâhı Anda keşf ederler sıfatu'llâhı Hasenat yeter der eder günahı Erişir canına fazl-ı Huda'nın 4-DEVRİYE: *Devir felsefesini ve insanın varoluşunu anlatan şiirlere denir. *“Evrendeki canlı cansız her şey Allah'tan gelmiştir, yine Allah'a dönecektir.” Felsefesi vurgulanır. *İlahiyle benzerlik gösterir. Devriye Örneği: Ak süt iken kızıl kana karışıp Emr-i Hak'la coşup cevlana geldim Mâ-i carî ile akıp yarışıp Katre-i na-çizden ummana geldim (Hüsni) 5-ŞATHİYE: *Tasavvuf edebiyatında bir şiir türüdür. *İlk bakışta dine aykırı gibi görünen, aslında vahdet-i vücud felsefesi ile ilgili bir görüşü dile getiren tasavvufi manzumelere verilen addır. *Şathiyede şair, şiirlerini alaylı bir ifade ile yazar. Hatta bazı sözleri ilk bakışta anlamsız gibi görünür. Ancak anlamsız gibi görünen bu sözlerin altında derin anlamlar gizlidir. *Tasavvufi konuları işleyenleri şathiyat-ı sûfiyâne adını alırlar. *Genelde Bektaşi şairlerinde görülür. *Yunus Emre, Kaygusuz Abdal gibi şairlerin şathiyeleri vardır. Şathiye Örneği: Sekiz cennet yaptın sen Âdem için Adın büyük bağışla onun suçun Âdemi cennetten çıkardın niçin Buğday nene lâzım harmancı mısın (Azmî) 6-DEME: *Alevilerin dini törenlerde söyledikleri tasavvufi görüşlere uygun şiirlere verilen isimdir. *Kafiye düzeni koşmaya benzer. *Saz eşliğinde belli bir makamla söylenir. Deme Örneği: San tanburadır adım Göklere ağar feryadım Pir Sultan’ımdır üstadım Ben anınçün inilerim (Pir Sultan Abdal) |
|
|
|